jarząb pospolity (Sorbus aucuparia)
syn. jarząb zwyczajny, jarzębina
Średniej wielkości drzewo o owalnej, delikatnej, ażurowej koronie, czasem wielopniowe. Roślina powszechna w naszym krajobrazie, w lesie stanowi cenne źródło pożywienia dla ptaków i zwierzyny leśnej
LIŚCIE: sezonowe, nieparzysto-pierzaste, złożone, długości 15-25 cm, w sezonie zielone, jesienią przebarwiają się na jaskrawo żółto ? pomarańczowo – brązowo, niekiedy też na czerwono. Po roztarciu liście pachną migdałami
KWIATY: V (pierwsza połowa) – VI (połowa), białe, drobne (średnicy około 1 ? 1,5 cm), zebrane w gęste podbaldachy (do 15 cm średnicy), zwykle liczne, intensywnie pachnące, miododajne
OWOCE: jaskrawo czerwone lub pomarańczowo-czerwone, kuliste (średnicy 6 ? 9 mm), zebrane w zwisające baldachowate owocostany. Dojrzewają od VII i długo utrzymują się na drzewie – do X i dłużej (niekiedy przez całą zimę, jednak przeważnie wcześniej zostają zjedzone przez ptaki). Liczne i dekoracyjne owoce bardzo chętnie zjadane są też przez ptaki (ważne źródło pokarmu zimą), mają też zastosowanie kulinarne (nalewki, przetwory)
OSTATECZNE ROZMIARY: wysokość 6 – 8 (12) m (niekiedy do 15 m), szerokość korony 4 ? 6 m, tempo wzrostu stosunkowo szybkie, szczególne w młodym wieku, później ? średnio szybki
MROZOODPORNOŚĆ: całkowita
STANOWISKO: słoneczne ? półcieniste, dobrze znosi też zacienienie (choć wówczas słabiej kwitnie i owocuje)
GLEBA: małe wymagania glebowe, duża tolerancja co do rodzaju gleby, rośnie nawet na glebie piaszczystej, dobrze toleruje susze (gatunek pionierski), preferuje jednak glebę wilgotną, ale dobrze zdrenowaną o odczynie obojętnym lub kwaśnym, przeciętnie żyzną
CIĘCIE: cięcie jarzębiny nie jest konieczne. Zabieg ten ogranicza się do cięć sanitarnych ewentualnie prześwietlających, wykonuje się go zimą
ZASTOSOWANIE:
- Jako roślina ozdobna znajduje szerokie zastosowanie: cenna roślina w terenach miejskich, zieleni parkowej, do obsadzania ulic i alei (szczególnie odmiany o wąskich koronach), sadzona też w ogrodach prywatnych (nawet niewielkich), to również doskonała roślina do ogrodów krajobrazowych i w stylu wiejskim;
- Ceniona roślina ze względu na dekoracyjne owoce, często pozostające na drzewie aż do zimy;
- Owoce są chętnie zjadane przez ptaki – sadząc jarzębinę w swoim ogrodzie możemy zwabić do ogrodu wiele gatunków ptaków (dawniej roślina ta używana była przez ptaszników do wabienia i chwytania ptaków i stąd wywodzi się łacińska nazwa gatunku ? aves - ptaki, capere – chwytać);
- Roślina miododajna;
- Zastosowanie kulinarne: owoce nie nadają się do spożywania na surowo, ze względu na goryczkę, którą tracą po przemrożeniu lub blanszowaniu. Wytwarza się z nich nalewki, dżemy, galaretki. Istnieją też odmiany o owocach pozbawionych charakterystycznej goryczki, które można jeść także na surowo (większość z nich to niskie drzewa, które można uprawiać także jako roślinę ozdobną);
- Owoce stosowane są także w zielarstwie i medycynie ludowej, drewno bywa stosowane w stolarstwie.
UWAGI:
- Roślina odporna na warunki miejskie;
- Dekoracyjna w okresie kwitnienia, owocowania oraz w czasie jesiennego przebarwiania się liści;
- Bywa atakowany przez zarazę ogniową;
- Gatunek krótkowieczny, szybciej starzeje się jeśli rośnie na glebach złych ? w zależności od warunków siedliskowych żyje około (60) 80-120 (do 150) lat.
ODMIANY OZDOBNE:
- ‘Asplenifolia’ (syn. `Laciniata`) ? odmiana o liściach postrzępionych, wymiary i pokrój ? jak gatunek (cechę odmianową dostrzega się dopiero z bliska, przez co z daleka nie różni się praktycznie od gatunku)
- `Beissneri` – charakterystyczną cechą tej odmiany jest gładka, lekko błyszcząca żółto ? czerwonawa lub pomarańczowa kora na młodych drzewach. Liście są żółtozielone, wiosną złotawe, odmiana o stosunkowo wąskim pokroju
- `Dirkenii` - liście w sezonie żółte, odmiana osiąga wysokość około 3 ? 4 m, niestety rzadko zawiązuje owoce. Najlepiej sadzić ją w półcieniu, gdyż w pełnym słońcu liście ulegają poparzeniom
- `Fastigiata` - ma wąski, kolumnowy pokrój (szerokość korony około 1,5 ? 2,5 m), dorasta do 5 ? 8 m wysokości, wzrost powolny, zawiązuje duże czerwone owoce (nieco większe niż gatunek)
- `Pendula` – odmiana płacząca, szczepiona na pniu, zwykle niewysokim (jej wysokość zależy od wysokości pnia, na którym została zaszczepiona, więc warto pamiętać, że egzemplarz przez nas wybrany już nie urośnie), korona szeroka (do kilku metrów szerokości), gałęzie długie ? często sięgają do ziemi, a nawet się po niej płożą
- `Rosina Aurea` – odmiana o liściach żółtych, lub żółto upstrzonych i bardzo dużych pomarańczowo-czerwonych owocach (średnicy nawet 1,5 cm)
ODMIANY HODOWLANE (to rosyjskie odmiany, wyhodowane jako rośliny sadownicze o owocach pozbawionych goryczki, charakterystycznej dla owoców jarzębiny ? większość z nich nadaje się do spożywania na surowo):
- `Alaja Krupnaja` - owoce duże, jaskrawoczerwone, słodkie
- `Burka` – owoce bardzo duże, czerwone, słodkie
- `Edulis` (syn.: `Dulcis`, `Moravica`, Sorbus aucuparia var. edulis, Sorbus aucuparia var. dulcis, Sorbus aucuparia var. Moravica, odm. jadalna, odm. słodka) – owoce czerwono-pomarańczowe, nieco większe niż u gatunku (1-1,5 cm średnicy), słodko-kwaśne, ale bez goryczy, odmiana wysoka (osiąga rozmiary jak gatunek)
- `Granatnaja` – owoce bardzo duże, ciemnobordowe, omączone, bardzo liczne, słodko-kwaskowate
- ‘Krasavica‘ ? owoce duże, intensywnie czerwone, ale kwaskowate
- ‘Kubovaja‘ ? owoce średniej wielkości, czerwono ? pomarańczowe, bardzo liczne, lekko kwaskowate
- ‘Miczurinskaja Diesiertnaja‘ – owoce średniej wielkości, ciemnoczerwone, bardzo liczne
- `Moravskaja Krupnopłodnaja‘ – owoce duże, czerwone
- `Rubinowaja` – owoce średniej wielkości, ciemnoczerwone, słodkie, odmiana ma pokrój wysokiego krzewu, lub niskiego drzewa
- `Titan` – owoce bordowe, słodko ? kwaskowate, liczne
- `Likjornaja` – owoce duże, ciemnogranatowe, słodkie, bardzo liczne
- `Żółtaja` – owoce średniej wielkości, żółto – pomarańczowe